ایرانیان خارج از کشور: نگاهی جامع به دیاسپورای ایرانی

ایرانیان خارج از کشور که جمعا به عنوان «دیاسپورای ایرانی» شناخته می‌شوند، طی دهه‌های گذشته نقش مهمی در شکل‌دهی به جوامع میزبان و حفظ هویت ایرانی ایفا کرده‌اند. این مهاجران نه‌تنها به دلایل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی از ایران مهاجرت کرده‌اند، هر یک داستان منحصربه‌فردی از تلاش برای سازگاری با سرزمین‌های جدید همراه دارند. دیاسپورای ایرانی شامل میلیون‌ها نفر در سراسر جهان است که تاثیر قابل توجهی بر حوزه‌های اقتصادی، علمی، هنری و اجتماعی کشورهای محل اقامت خود گذاشته‌اند.

مطالعه دیاسپورای ایرانیان خارج از کشور به درک بهتر روندهای مهاجرتی کمک می‌کند و فرصت‌هایی را برای ارتباطات فرهنگی، تجارب مشترک و انتقال دانش و سرمایه فراهم می‌سازد. حفظ زبان فارسی، فرهنگ ایرانی و پیوند با میهن، چالش‌ها و فرصت‌های بی‌نظیری را در برابر ایرانیان مهاجر قرار داده است. در این مقاله نگاهی جامع به تاریخچه، ویژگی‌ها، نقش‌ها و تاثیرات دیاسپورای ایرانی خواهیم داشت و مهم‌ترین زمینه‌های فعالیت و تعامل ایرانیان خارج از کشور را بررسی خواهیم کرد.

جمعیت و پراکندگی جهانی

دیاسپورای ایرانی شامل حدود چهار تا پنج میلیون نفر در سراسر جهان است که عمدتا در آمریکای شمالی، اروپای غربی، کشورهای حاشیه خلیج فارس و استرالیا متمرکز هستند. این جمعیت طیف متنوعی از اقوام و ادیان ایران‌زمین را در بر می‌گیرد، از جمله فارسی‌زبانان، آذری‌ها، کردها، بهایی‌ها، یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان.

الگوهای تاریخی مهاجرت

مهاجرت ایرانیان را می‌توان به دوره‌های متمایزی تقسیم کرد. پیش از انقلاب ۱۳۵۷، مهاجرت اقتصادی به کشورهای همسایه مانند امارات، کویت، ترکیه و اسرائیل رایج بود. در این دوره، ایران تحت سلطنت پهلوی از ثبات نسبی برخوردار بود و مراودات علمی و اقتصادی با غرب در حال گسترش بود.

انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ موج بزرگی از مهاجرت را به دنبال داشت. بسیاری از افراد فرهیخته، دگراندیش، اقلیت‌های مذهبی و سیاسی از کشور گریختند. جنگ ایران و عراق (۱۳67 – ۱۳59) نیز باعث افزایش موج پناهجویان شد. از دهه ۱۳۷۰ به بعد، به دلیل بحران اقتصادی و محدودیت‌های اجتماعی، مهاجرت برای ادامه تحصیل و اشتغال در خارج شدت گرفت. اعتراضات جنبش سبز (۱۳۸۸) و جنبش زن، زندگی، آزادی (۱۴۰۱) نیز مهاجرت قشر جوان، زنان، هنرمندان و فعالان مدنی را تسریع کرد.

مراکز اصلی دیاسپورای ایرانی

همان‌طور که اشاره کردیم، ایرانیان در سراسر جهان زندگی می‌کنند، اما بزرگ‌ترین مراکز اصلی دیاسپورای ایرانی شامل کشورهای زیر می‌شوند:

امارات متحده عربی

بین ۵۰۰ تا ۸۰۰ هزار ایرانی در امارات زندگی می‌کنند. بسیاری از آن‌ها در دوبی فعال‌اند و در تجارت، ساخت‌وساز، و خدمات مالی نقش دارند. با این حال، تنش‌های سیاسی بین ایران و کشورهای خلیج فارس باعث محدودیت‌هایی در حوزه بانکداری و ویزا شده است.

ایالات متحده آمریکا

آمریکا بزرگ‌ترین جامعه ایرانی خارج از کشور را در خود جای داده است. لس‌آنجلس (تهرانجلس) حدود ۲۰۰ هزار ایرانی _ آمریکایی دارد. جمعیت کل ایرانیان در آمریکا حدود ۵۰۰ هزار نفر برآورد می‌شود. بسیاری در دهه ۵۰ شمسی (دهه ۱۹۷۰ میلادی) به عنوان دانشجو وارد آمریکا شدند و بعدها در حوزه‌های کسب‌وکار، پزشکی، فناوری و هنر نقش‌آفرینی کردند. ایرانی _ آمریکایی‌ها از جمله تحصیل‌کرده‌ترین گروه‌های مهاجر هستند و چهره‌هایی همچون «پی‌یر امیدیار» (بنیان‌گذار eBay)، «انوشه انصاری» (نخستین زن ایرانی در فضا) و «امید کردستانی» (مدیر سابق گوگل) از جمله افراد برجسته این جامعه هستند.

اروپا

اروپا میزبان چند صد هزار ایرانی مهاجر است. آلمان با بیش از 319 هزار نفر بیشترین جمعیت ایرانی را در میان کشورهای اروپایی دارد. بریتانیا، سوئد، هلند، فرانسه و نروژ نیز از دیگر مقاصد مهم مهاجرت ایرانیان هستند.بسیاری از مهاجران به اروپا در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ به عنوان پناهنده سیاسی وارد شدند. اکنون این جوامع در حوزه‌های پزشکی، دانشگاهی، هنر و رسانه بسیار فعال‌اند. چهره‌هایی مانند نازنین بنیادی و نیما آرکانی‌حامد در انگلستان و شخصیت‌هایی چون افشین الیان در هلند، از جمله نمایندگان برجسته ایرانیان در اروپای غربی هستند.

آلمان

جمعیت ایرانیان مقیم آلمان حدود ۳۱۹ هزار نفر تخمین زده می‌شود که یکی از بزرگ‌ترین جوامع ایرانی خارج از کشور به شمار می‌آید. بسیاری از ایرانیان ساکن آلمان در رشته‌های علوم پایه، مهندسی، پزشکی، فناوری و هنر فعالیت گسترده دارند و نقش قابل توجهی در حوزه‌های علمی و تخصصی این کشور ایفا می‌کنند. دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی معتبر آلمان همواره مقصدی محبوب برای دانشجویان و پژوهشگران ایرانی بوده‌اند که موجب ارتقای سطح علمی این جامعه مهاجر شده است. شهرهایی نظیر برلین، هامبورگ، مونیخ و فرانکفورت از اصلی‌ترین مراکز تجمع ایرانیان در آلمان به شمار می‌روند. در این شهرها جشنواره‌های فرهنگی، هنری و ادبی ایرانی برگزار می‌شود که فرصتی برای گسترش تبادل فرهنگی و حفظ سنت‌های ایرانی فراهم می‌آورد. علاوه بر این، مشارکت فعال ایرانیان در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی آلمان تاثیر مثبتی بر چهره این جامعه مهاجر داشته است. با وجود فرصت‌های بسیاری که آلمان برای ایرانیان فراهم کرده، موضوعاتی مانند روندهای اداری مهاجرت و حفظ هویت فرهنگی همچنان از جمله چالش‌های مهم پیش‌روی این جامعه است.

کانادا

کانادا میزبان حدود ۲۸۰ هزار ایرانی است که در شهرهایی چون تورنتو، ونکوور و مونترال سکونت دارند. سیاست‌های مهاجرتی مطلوب و بازار کار مناسب، این کشور را به مقصد محبوبی برای مهاجران ایرانی تبدیل کرده است. چهره‌های شناخته‌شده ایرانی _ کانادایی در زمینه‌های حقوق بشر، سیاست، روزنامه‌نگاری و هنر حضور فعالی دارند. افراد مشهوری چون مازیار بهاری، پروفسور پیام اخوان و شهره آغداشلو از این جامعه هستند.

سوئد

بیش از ۱۲۱ هزار ایرانی‌تبار در سوئد زندگی می‌کنند که این کشور را به یکی از مهم‌ترین مقاصد مهاجرت ایرانیان در اروپا تبدیل کرده است. جامعه ایرانیان سوئد دارای تنوع بالایی است و نسل‌های مختلفی از ایرانیان، از دانشجویان و کارآفرینان تا متخصصان و هنرمندان، در این کشور اقامت دارند. تعداد زیادی از ایرانیان سوئد در دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی، حوزه سلامت، آموزش، سیاست و رسانه مشغول به فعالیت هستند و دستاوردهای چشمگیری در این عرصه‌ها داشته‌اند. حضور موثر ایرانیان در عرصه‌های علمی و فناوری، باعث ارتقای جایگاه جامعه مهاجر ایرانی در این کشور شده است. علاوه بر موفقیت‌های حرفه‌ای، بخشی از جامعه ایرانیان سوئد را فعالان سیاسی، نویسندگان، هنرمندان و روزنامه‌نگاران تشکیل می‌دهند که پس از وقوع رخدادهای سیاسی مختلف، سوئد را به عنوان پناهگاهی امن برگزیده‌اند. سوئد با سیاست‌های حمایتی و ساختار اجتماعی باز، بستری مناسب برای فعالیت مخالفان سیاسی ایرانی فراهم کرده است. کنار این فرصت‌ها، موضوعاتی مانند چگونگی حفظ هویت فرهنگی و زبان فارسی و همچنین ادغام موفق در جامعه سوئدی، از دغدغه‌های اصلی ایرانیان مقیم سوئد به شمار می‌رود.

عراق

جمعیت ایرانیان مقیم عراق حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود. بیشتر آن‌ها در شهرهای نجف، کربلا، بغداد و بصره زندگی می‌کنند. بخش قابل توجهی از این جامعه را زائران و طلاب علوم دینی، کارمندان شرکت‌های خدماتی، مهندسان، فعالان پروژه‌های عمرانی و گاهی تجار و بازرگانان تشکیل می‌دهند. نزدیکی جغرافیایی، اشتراکات دینی، پیوندهای فرهنگی و تاریخی عمیق بین دو کشور موجب شده تا عراق یکی از مقاصد اصلی ایرانیان برای تحصیل، کار یا اقامت موقت باشد. ایرانیان در عراق نقش فعالی در ارائه خدمات به زائران ایرانی و دیگر ملیت‌ها، به‌ویژه در ایام اربعین و مناسبت‌های مذهبی دارند. همچنین بسیاری از دانشجویان و طلاب ایرانی در حوزه‌های علمیه نجف و کربلا مشغول تحصیل‌اند. در عین حال، برخی چالش‌ها نظیر مسائل اقامتی، شرایط امنیتی، تفاوت‌های فرهنگی و زبانی و روندهای اداری، برای ایرانیان ساکن عراق وجود دارد. با این وجود، جامعه ایرانی تلاش دارد با برگزاری مراسم و اجتماعات فرهنگی و مذهبی، ارتباط خود با فرهنگ و هویت ایرانی را حفظ کند.

ترکیه

حدود ۷۵ تا ۱۰۰ هزار ایرانی در ترکیه زندگی می‌کنند. بسیاری از آن‌ها در شهرهای استانبول، آنکارا و ازمیر ساکن هستند و در بخش‌هایی مانند گردشگری، تجارت، آموزش و خدمات فعال‌اند. نزدیکی جغرافیایی، اشتراکات فرهنگی و سهولت دریافت ویزا، ترکیه را به مقصدی محبوب برای ایرانیان تبدیل کرده است. با این وجود، مسائل مربوط به وضعیت اقامت و قوانین مهاجرتی، گاهی چالش‌هایی را برای مهاجران ایرانی در این کشور ایجاد می‌کند.

انگلستان

بیش از ۸۰ هزار ایرانی در انگلستان زندگی می‌کنند که بیشتر آن‌ها در شهرهایی مانند لندن، منچستر و بیرمنگام ساکن هستند. ایرانیان انگلستان در حوزه‌های مختلفی از جمله آموزش عالی، علوم، فناوری، پزشکی و کسب‌وکار نقش پررنگی دارند و بسیاری از آن‌ها جزء متخصصان موفق و کارآفرینان شناخته‌شده به شمار می‌آیند. همین امر موجب شده ایرانیان در جامعه علمی و اقتصادی بریتانیا سهم قابل توجهی داشته باشند. با این حال، چالش‌هایی مانند فرآیند اخذ ویزا، مسائل مربوط به اقامت و حفظ هویت فرهنگی نیز در مسیر زندگی ایرانیان مقیم انگلستان وجود دارد.

استرالیا

استرالیا بیش از ۷۷ هزار ایرانی را در خود جای داده است. بیشتر آن‌ها در شهرهای سیدنی، ملبورن و بریزبین زندگی می‌کنند. ایرانیان در این کشور اغلب تحصیل‌کرده و در حوزه‌هایی مانند فناوری، مهندسی و پزشکی مشغول به کارند. جامعه ایرانی _ استرالیایی نهادهای فرهنگی، مدارس فارسی و گروه‌های خیریه فعالی دارد و در زمینه ارتقای آگاهی درباره مسائل حقوق بشر در ایران نیز نقش دارد.

فرانسه

برآورد می‌شود حدود ۶۰ تا ۷۰ هزار ایرانی در فرانسه زندگی کنند. شهرهایی مانند پاریس و لیون از اصلی‌ترین مراکز تجمع ایرانیان در این کشور هستند. ایرانیان فرانسه در زمینه‌های فرهنگی، هنری، دانشگاهی و همچنین کسب‌وکارهای کوچک و متوسط فعالیت دارند و نقش موثری در ارتقای جایگاه جوامع مهاجر ایفا می‌کنند. فرانسه به دلیل سابقه طولانی روابط فرهنگی و علمی با ایران و همچنین دسترسی راحت‌تر به آموزش عالی، برای بسیاری از دانشجویان و پژوهشگران ایرانی مقصدی جذاب است. با این وجود، مسائلی نظیر روندهای اداری مهاجرتی و حفظ پیوند با هویت ایرانی از جمله چالش‌های پیش‌روی ایرانیان مقیم فرانسه است.

هلند

حدود ۵۲ هزار ایرانی در هلند زندگی می‌کنند. جامعه ایرانی _ هلندی در حوزه‌هایی چون حقوق، پزشکی، دانشگاه، و روزنامه‌نگاری حضور برجسته‌ای دارد. سازمان‌های فعال ایرانی در هلند مرتبا تظاهرات و کمپین‌های همبستگی برگزار می‌کنند.

قطر

جمعیت ایرانیان مقیم قطر حدود ۳۰ تا ۴۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود. بسیاری از آن‌ها در شهر دوحه، پایتخت قطر، ساکن هستند و عمدتا در حوزه‌های مرتبط با انرژی، ساخت‌وساز، تجارت و خدمات فنی فعالیت می‌کنند. روابط اقتصادی و تاریخی بین ایران و قطر زمینه را برای حضور ایرانیان در عرصه‌های مختلف این کشور فراهم کرده است. ایرانیان مقیم قطر معمولا شبکه‌های اجتماعی و فرهنگی فعالی دارند و در مناسبت‌های مختلف، رویدادها و جشن‌های ایرانی برگزار می‌کنند تا ارتباط خود با فرهنگ و زبان فارسی را حفظ کنند. با این وجود، تغییرات گاه‌به‌گاه در قوانین مهاجرتی و محدودیت‌های مرتبط با اقامت و کسب‌وکار، چالش‌هایی را برای برخی از ایرانیان ایجاد می‌کند.

ایتالیا

جمعیت ایرانیان مقیم ایتالیا حدود ۲۰ تا ۳۰ هزار نفر برآورد می‌شود. بیشتر این افراد در شهرهای رم، میلان و بولونیا ساکن هستند و در زمینه‌هایی نظیر تحصیلات دانشگاهی، هنر، معماری و تجارت فعالیت دارند. دانشگاه‌های معتبر ایتالیا، به‌ویژه در شهرهایی مانند بولونیا و رم، هر ساله میزبان تعداد قابل توجهی از دانشجویان و پژوهشگران ایرانی هستند.

مشارکت اقتصادی و اجتماعی

ایرانیان مهاجر از نظر اقتصادی از موفق‌ترین جوامع مهاجر هستند. در آمریکا تقریبا نیمی از ایرانی‌ها در مشاغل مدیریتی یا حرفه‌ای فعالیت دارند. کارآفرینان ایرانی میلیاردها دلار درآمد برای اقتصاد میزبان ایجاد کرده‌اند. در کانادا و آلمان نیز ایرانیان دارای نرخ اشتغال و تحصیلات بالاتری نسبت به میانگین جمعیت هستند. زنان ایرانی مهاجر نیز در حوزه‌هایی همچون رسانه، ادبیات، هنر، کسب‌وکار و فعالیت اجتماعی نقش پررنگی دارند.

تاثیر فرهنگی و کنشگری سیاسی

دیاسپورای ایرانی تاثیر قابل توجهی بر هنر، ادبیات، سینما و رسانه‌های جهانی داشته است. هنرمندان و نویسندگان ایرانی مهاجر توانسته‌اند پلی فرهنگی میان ایران و دنیای غرب ایجاد کنند.

جنبش «زن، زندگی، آزادی» که پس از کشته شدن مهسا امینی در سال ۱۴۰۱ آغاز شد، نقطه عطفی در فعالیت‌های سیاسی دیاسپورا بود. ایرانیان خارج از کشور با تظاهرات، کمپین‌های رسانه‌ای، هنر و اقدامات حقوقی در کشورهای میزبان، نقش مهمی در جهانی‌سازی صدای معترضان داخل ایران ایفا کردند. ترانه‌هایی چون «برای» شروین حاجی‌پور، نمایشگاه‌هایی چون Eyes on Iran در نیویورک و گردهمایی‌های صدها هزارنفری در شهرهایی چون برلین و تورنتو نمونه‌هایی از این تلاش‌ها هستند.

نسل دوم و هویت فرهنگی

ایرانیان نسل دوم در مهاجرت اغلب با دوگانگی فرهنگی مواجه‌اند. گرچه از نظر تحصیلی و شغلی بسیار موفق هستند، در برخی کشورها با تبعیض نژادی، اسلام‌هراسی یا سوءظن سیاسی مواجه می‌شوند. در کشورهایی مانند سوئد و هلند، ادغام فرهنگی بهتر انجام شده و نسل دوم ایرانی‌ها در حوزه‌های دانشگاهی و سیاسی حضور فعال دارند. در عین حال، حفظ زبان فارسی، برگزاری نوروز و ارتباط با تحولات ایران از طریق رسانه‌های دیجیتال، موجب حفظ هویت فرهنگی نسل جوان شده است.

سرمایه‌گذاری و ارتباطات فرامرزی

دیاسپورای ایرانی از طریق انتقال دانش، سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها و ارسال حواله‌ها نقش مهمی در اقتصاد ایران و کشورهای میزبان دارد. برنامه‌هایی چون iBRIDGES استارتاپ‌های داخل ایران را به سرمایه‌گذاران و متخصصان ایرانی مقیم خارج متصل می‌کنند. در ژاپن، مهاجران ایرانی پس‌اندازهای خود را به کشور بازگرداندند و کسب‌وکارهای خانوادگی ایجاد کردند. در اروپا و آمریکای شمالی، استارتاپ‌های ایرانی-تاسیس با مهندسان و توسعه‌دهندگان داخل ایران همکاری می‌کنند. همچنین انجمن‌هایی مانند Iranian American Bar Association و Iranian Canadian Congress در توسعه ارتباطات حرفه‌ای و اجتماعی ایرانیان نقش مهمی دارند.

ارتباطات دیجیتال و نسل آینده

با گسترش پلتفرم‌هایی چون کلاب‌هاوس، اینستاگرام و یوتیوب، ارتباط میان ایرانیان مهاجر و داخل کشور بسیار آسان‌تر شده است. نسل جوان دیاسپورا در موضوعاتی چون عدالت اقلیمی، حقوق زنان و مهاجرت مشارکت فعال دارد و دیدگاه‌های نوینی درباره هویت ایرانی ارائه می‌دهد.

پیشنهادهای سیاستی

در مواجهه با چالش‌ها و فرصت‌های مرتبط با دیاسپورای ایرانی، ارائه راهکارهای سیاستی هدفمند به دولت‌های میزبان، نهادهای مهاجران و حتی خود ایران نقشی کلیدی در بهبود وضعیت ایرانیان خارج از کشور ایفا می‌کند. در ادامه، به مهم‌ترین محورهای پیشنهادی در این حوزه اشاره می‌شود:

برای دولت‌های میزبان

تضمین امنیت فعالان مهاجر، مقابله با نظارت‌های رژیم ایران، حمایت از سیاست‌های فراگیر و تقویت حضور ایرانیان در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی ضروری است.

برای نهادهای دیاسپورا

ایجاد ارتباط میان نسل‌ها، حمایت از رهبران جوان، ارتقای فعالیت‌های مدنی و توسعه برنامه‌های فرهنگی از اولویت‌هاست.

برای ایران (در صورت تغییر شرایط)

شناسایی دو تابعیتی‌ها، تسهیل در ویزا و سفر، ایجاد چارچوب قانونی برای سرمایه‌گذاری مهاجران و توسعه دیپلماسی فرهنگی می‌تواند مشارکت دیاسپورا را افزایش دهد.

سخن آخر

دیاسپورای ایرانی جامعه‌ای است پرشور، فرهیخته و تاثیرگذار که اکنون در گستره‌ای جهانی حضوری چشمگیر یافته است. ایرانیان مهاجر که طی چهار دهه گذشته با تلاش بی‌وقفه و همت مثال‌زدنی در کشورهای مختلف جهان مستقر شده‌اند، در عرصه‌هایی همچون فناوری و نوآوری، هنر و فرهنگ، آموزش عالی و پژوهش و همچنین در فعالیت‌های اجتماعی و کنشگری مدنی نقشی یگانه و درخشان ایفا کرده‌اند. حضور این جمعیت مستعد و پرتلاش نه‌فقط منجر به پیشرفت‌ها و دستاوردهای فردی و جمعی شده، زمینه‌ساز تعامل فرهنگی، انتقال دانش و توسعه ارتباطات انسانی شده است.

در صورتی که نگاه و رویکردی هوشمندانه و آینده‌نگر نسبت به این جامعه ارزشمند برقرار شود، منافع بسیاری هم نصیب کشورهای میزبان خواهد شد و هم ایران می‌تواند از ظرفیت‌های بی‌نظیر سرمایه انسانی، منابع مالی و گنجینه فرهنگی ایرانیان خارج از کشور بهره‌مند شود. بهره‌گیری از تجربه، تخصص و ابتکار این افراد، هم به رشد علمی و اقتصادی منجر می‌شود و هم نقش مهمی در تقویت همبستگی‌های اجتماعی و افزایش اعتبار ایران در سطح بین‌المللی ایفا خواهد کرد. بی‌تردید تقویت این پیوندها نوید آینده‌ای روشن برای هر دو سوی این تعامل خواهد بود.