تاثیر مهاجرت بر کودکان

مهاجرت پدیده‌ای است که بر تمامی اعضای خانواده تأثیر می‌گذارد، اما برای کودکان پیامدهای آن به مراتب عمیق‌تر است. کودکانی که در سنین پایین، همراه خانواده مهاجرت می‌کنند، با دنیایی از فرصت‌ها و چالش‌های پیچیده روبرو می‌شوند؛ از تغییر زبان و فرهنگ گرفته تا مواجهه با نابرابری‌ها و پیدا کردن جایگاه خود در جامعه جدید. آگاهی والدین، سیاست‌های کشور میزبان و قدرت سازگاری کودک، عوامل تعیین‌کننده در کیفیت این تجربه خواهند بود .

تاثیرات مثبت و منفی مهاجرت در سن کودکی

مهاجرت در سن کودکی می‌تواند هم فرصت‌ها و هم چالش‌هایی به همراه داشته باشد. از جنبه‌های مثبت، کودکان مهاجر اغلب در معرض یادگیری زبان جدید، آشنایی با فرهنگ‌های متفاوت و کسب مهارت‌های سازگاری قرار می‌گیرند؛ این تجربه می‌تواند انعطاف‌پذیری، استقلال و پذیرش تفاوت‌های فرهنگی را در آن‌ها تقویت کند و فرصت‌های تحصیلی و شخصی گسترده‌تری را برای آینده‌شان به ارمغان آورد.

در مقابل، مهاجرت ممکن است کودک را با فشارهای عاطفی، اضطراب، احساس غربت و مشکلات هویتی مواجه کند، به‌ویژه اگر او نتواند ارتباط مناسبی با همسالان و فضای آموزشی جدید برقرار کند یا حمایت کافی از سوی خانواده و مدرسه دریافت نکند. بنابراین، تاثیرات مثبت یا منفی مهاجرت تا حد زیادی به میزان حمایت والدین، کیفیت محیط جدید و نحوه مواجهه با تغییرات بستگی دارد:

تاثیرات مثبت مهاجرت بر کودکان

آموزش در نظام پیشرفته: کودکان در کشورهایی با آموزش قوی مانند آلمان، کانادا و استرالیا، فرصت تحصیل با کیفیت و حضور در محیط‌های متنوع آموزشی را پیدا می‌کنند که می‌تواند به رشد اجتماعی و فردی آنان کمک کند 

یادگیری زبان دوم: بسیاری از کودکان مهاجر، علاوه بر زبان مادری، زبان جدید را آموخته و این مهارت زمینه موفقیت تحصیلی و شغلی آینده آنان را فراهم می‌کند.

سازگاری و انعطاف‌پذیری: مواجهه با فرهنگ‌های گوناگون باعث افزایش قدرت تطبیق، افزایش خلاقیت و بهبود توانمندی‌های اجتماعی کودکان می‌شود.

دسترسی به خدمات اجتماعی و بهداشتی: کودکان در کشورهای مهاجرپذیر معمولاً به امکانات بهداشتی، رفاهی و حمایتی بهتری دسترسی دارند 

تاثیرات منفی مهاجرت بر کودکان

اختلالات روانی: کودکان مهاجر ممکن است دچار اضطراب، افسردگی، یا احساس تنهایی شوند، به ویژه زمانی که با فرهنگ و زبان جدید احساس بیگانگی کنند 

مشکلات تحصیلی: ضعف در زبان مقصد و روش‌های تدریس متفاوت ممکن است موجب افت تحصیلی شده و فاصله کودک با همکلاسی‌ها را زیاد کند.

تبعیض و نژادپرستی: برخی کودکان ممکن است قربانی رفتارهای تبعیض‌آمیز یا حتی خشونت کلامی و اجتماعی شوند.

دوری از خانواده گسترده: از دست دادن شبکه حمایتی فامیل و دوستان قدیمی احساس غربت و دلتنگی را بیشتر می‌کند.

چالش‌های مهاجرت برای کودکان

کودکان در فرایند مهاجرت با چالش‌هایی روبه‌رو می‌شوند که می‌تواند بر رشد روانی و اجتماعی آن‌ها تاثیرگذار باشد. تغییر زبان و محیط آموزشی جدید، دوری از دوستان و بستگان قبلی، از دست دادن حس تعلق و هویت، و مواجهه با فرهنگ متفاوت، از مهم‌ترین مشکلات این مسیر هستند.

بسیاری از کودکان دچار اضطراب، کاهش اعتماد به نفس، افت تحصیلی و حتی مشکلات ارتباطی می‌شوند، به‌ویژه اگر نتوانند در محیط جدید دوستان مناسبی پیدا کنند یا حمایت عاطفی لازم را دریافت کنند. کنار آمدن با غم غربت، فشار برای سازگاری سریع با شرایط تازه و گاهی حتی تجربه تبعیض یا طردشدگی نیز از دیگر چالش‌های مهم مهاجرت برای کودکان محسوب می‌شود. نقش والدین و محیط مدرسه در کاهش یا افزایش این مشکلات بسیار حیاتی است.

چالش والدین مهاجر در تربیت فرزندان

والدین مهاجر در مسیر تربیت فرزندان خود با دشواری‌های متعددی روبه‌رو می‌شوند که عمدتاً ناشی از تفاوت‌های فرهنگی، زبانی و اجتماعی میان کشور مبدا و مقصد است. تطبیق دادن سبک‌های تربیتی با ارزش‌ها و قوانین جدید، حفظ و انتقال هویت و زبان مادری در کنار پذیرش فرهنگ جدید، و ایجاد تعادل میان سنت‌های خانوادگی و انتظارات جامعه میزبان از جمله مهم‌ترین چالش‌ها برای والدین مهاجر است.

آن‌ها همچنین باید با فشارهای اقتصادی، مشکلات شغلی و گاهی تبعیض یا کمبود حمایت اجتماعی دست‌وپنجه نرم کنند، در حالی که فرزندانشان نیازمند حمایت عاطفی و راهنمایی هستند. برآورده کردن نیازهای روانی، تحصیلی و اجتماعی فرزندان، آن هم در محیطی ناآشنا، می‌تواند استرس و نگرانی والدین را افزایش دهد و ارتباط میان اعضای خانواده را تحت تاثیر قرار دهد. والدین مهاجر در کشورهای جدید، خود با مشکلات شوک فرهنگی، مشکل زبان و یافتن شغل مواجه هستند. طبیعتاً این مشکلات می‌تواند موجب کاهش تمرکز بر تربیت فرزند شود:

اختلاف نظر تربیتی: تعارض ارزش‌های کشور مقصد با باورهای خانوادگی، والدین را در اتخاذ سبک تربیت دچار سردرگمی می‌کند.

کمبود حمایت اجتماعی: نبود خانوادهٔ گسترده باعث می‌شود والدین وظایف بیشتری به تنهایی بر عهده بگیرند.

ترس از قضاوت جامعه: برخی والدین به دلیل تفاوت فرهنگی، سعی می‌کنند رفتار فرزند را بیش از حد کنترل کنند تا مورد قضاوت یا تحقیر قرار نگیرند.

نقش والدین در پذیرش مهاجرت

والدین نقش کلیدی در پذیرش و فرآیند تطبیق فرزندان با زندگی مهاجرتی دارند. زمانی که والدین خود مهاجرت را با نگرش مثبت بپذیرند و با چالش‌های مهاجرت و تغییرات پیش رو کنار بیایند، فرزندان نیز احساس امنیت و آرامش بیشتری تجربه می‌کنند. حمایت عاطفی والدین، گوش دادن به دغدغه‌های کودکان، تشویق به یادگیری زبان و فرهنگ جدید و همزمان حفظ ارتباط با ریشه‌های فرهنگی، به بچه‌ها کمک می‌کند تا کمتر دچار استرس و بلاتکلیفی شوند.

همچنین، توانایی والدین در مدیریت احساس دلتنگی، سازگاری با محیط جدید و حفظ انسجام خانوادگی، الگوی مهمی برای فرزندان خواهد بود. هرچه والدین آگاهانه‌تر و انعطاف‌پذیرتر با مهاجرت برخورد کنند، کودکان نیز راحت‌تر با شرایط تازه کنار می‌آیند و به موفقیت‌های تحصیلی و اجتماعی بیشتری دست پیدا می‌کنند. موفقیت کودکان در جامعه جدید، رابطه‌ای مستقیم با میزان حمایت، صبر و آگاهی والدین دارد. مهم‌ترین اقدامات والدین:

گفت‌وگو و همدلی مستمر: همکاری و گوش دادن فعال به احساسات و ترس‌های کودک، میزان اضطراب را کاهش می‌دهد.

آموزش زبان جدید: تشویق کودک به تعامل با همسالان و شرکت در دوره‌های آموزشی.

شرکت در فعالیت‌های اجتماعی: همراهی کودک در کلاس‌های فوق برنامه، ورزشی و فرهنگی برای ایجاد حس تعلق.

حفظ فرهنگ و هویت ایرانی: شرکت در جمع‌های ایرانی، یادگیری زبان فارسی، جشن گرفتن اعیاد و داستان‌گویی

آمار و داده‌های جهانی درباره تاثیرات مهاجرت بر کودکان

مهاجرت و جابه‌جایی‌های گسترده انسانی در دهه‌های اخیر، جمعیت بزرگی از کودکان در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار داده است. بر اساس آمار سازمان ملل متحد و یونیسف، ابعاد و پیامدهای آن به‌وضوح اهمیت ویژه‌ای دارد.  جمعیت کودکان مهاجر:  تا سال 2020، بیش از 40.9 میلیون کودک و نوجوان زیر ۱۹ سال در خارج از کشور زادگاه خود زندگی می‌کنند که این رقم ۱۴.۶ درصد از کل جمعیت مهاجران جهان را شامل می‌شود.

سهم نوجوانان و کودکان از کل جمعیت مهاجران طی دهه‌های اخیر به طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. این رشد، نیاز به توجه ویژه به حقوق و آسیب‌پذیری‌های این گروه را دوچندان می‌کند.

مهاجرت اجباری و آوارگی:  طبق گزارش یونیسف، تا پایان سال 2023، بالغ بر ۴۷.۲ میلیون کودک به دلیل جنگ، خشونت و درگیری‌های مسلحانه، آواره و مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شده‌اند. این کودکان شامل حدود ۱۹.۱ میلیون کودک پناهجو هستند که معمولاً دسترسی کمتری به حمایت‌های آموزشی و درمانی دارند.

افزایش آوارگی اجباری: بر اساس داده های پرتال های خبری معتبر، به شمار کودکانِ به اجبار آواره شده از ۱۵.۹ میلیون نفر در سال ۲۰۱۰ به ۳۶.۵ میلیون نفر در سال ۲۰۲۱ رسیده است. این افزایش به این معناست که اکنون تقریباً ۴۷ درصد از کل افراد آواره جهان را کودکان تشکیل می‌دهند. بنابراین مهاجرت اجباری بخش بزرگی از کودکان را با بحران‌های جدی روبه‌رو می‌کند که بر سلامت، آموزش، تغذیه و امنیت آن‌ها تاثیر عمیق دارد.

توزیع جغرافیایی:  آفریقا همواره بیشترین درصد کودکان مهاجر را نسبت به جمعیت خود داشته و پس از آن آسیا، اروپا و قاره آمریکا قرار دارند. این تفاوت‌های منطقه‌ای نشان می‌دهد که مهاجرت کودکان پدیده‌ای جهانی، اما با جلوه‌های متفاوت در هر منطقه است.

چالش‌های دسترسی به آموزش و سلامت:  داده‌ها بیانگر آن است که کودکان پناهجو پنج برابر کمتر از همسالان غیرپناهجوی خود به مدرسه دسترسی دارند. این شکاف تحصیلی اغلب با مشکلات یادگیری زبان، تفاوت نظام‌های آموزشی و مسائل مالی تشدید می‌شود. افزون بر این، مشکلات بهداشت و سلامت – ناشی از بیمه نبودن، شرایط اقامتی نامناسب و تفاوت‌های فرهنگی – سلامت بلندمدت این کودکان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

آسیب‌پذیری‌های روانی و اجتماعی:  مهاجرت، به‌ویژه برای کودکانی که بدون سرپرست یا همراه والدین‌شان مهاجرت می‌کنند، با خطرات بالای سوءاستفاده، خشونت، ناامنی شغلی والدین، و نبود شبکه حمایتی همراه است. اینها می‌تواند منجر به اختلالات روانی مانند اضطراب، افسردگی و اختلالات استرس پس از سانحه (PTSD) شود.

جدول زیر به صورت خلاصه، تاثیرات مهم را نشان می‌دهد:

پیامد مهاجرت	درصد بروز
افت تحصیلی	%42
اختلالات روانی-عاطفی	%38
انگیزه برای پیشرفت	%51
بهبود یادگیری زبان دوم	%67
حس غربت یا بی‌هویتی	%34

راهکارهای کاهش چالش‌های مهاجرت برای فرزندان

آمادگی پیش از مهاجرت: والدین باید کودک را با زبان و فرهنگ کشور مقصد آشنا کنند و توضیح دهند که چه تغییراتی در زندگی آن‌ها ایجاد خواهد شد.

ارتباط منظم با معلمان: پیگیری وضعیت تحصیلی و اجتماعی کودک از طریق ارتباط با معلمان و مشاورین مدرسه برای حل مشکلات احتمالی الزامی‌ست.

فعالیت‌های گروهی: تشویق کودک به شرکت فعال در ورزش، هنر و سایر فعالیت‌های جمعی جهت افزایش تعاملات اجتماعی.

استفاده از خدمات حمایتی: برخی کشورها خدمات جامع مشاوره‌ برای خانواده‌های مهاجر عرضه می‌کنند که والدین باید نهایت بهره را از آن‌ها ببرند.

حفظ سنت‌ها و زبان مادری: مشارکت در جلسات فرهنگی ایرانیان، آموزش داستان‌ها و آئین‌های سنتی و صحبت کردن در خانه به زبان فارسی.

همکاری والدین با یکدیگر: گاه والدین باید با همفکری راه‌هایی متناسب با شرایط خانواده‌شان بیابند تا تعادل میان ارزش‌های ایرانی و قوانین کشور جدید را حفظ کنند.

نقش مدارس و دولت‌ها در سازگاری کودکان مهاجر

در بسیاری از کشورهای مهاجرپذیر، دولت‌ها برنامه‌های آموزشی ویژه، کلاس‌های فشرده زبان و مشاوره روانی برای دانش‌آموزان مهاجر اجرا می‌کنند. مدارس چندفرهنگی با برنامه‌های ادغام اجتماعی، فعالیت‌های گروهی و حمایت از دانش‌آموزان تازه‌وارد، نقش پررنگی در سازگاری بهتر کودکان ایفا می‌کنند.

کلام آخر

مهاجرت برای کودکان هم فرصت است و هم چالش؛ اگرچه ممکن است در ابتدای راه گریه‌ها، استرس و مشکلات ارتباطی وجود داشته باشد، اما همراهی والدین، استفاده از امکانات حمایتی کشور مقصد و تلاش برای حفظ ارزش‌های هویتی، آینده روشن‌تری را برای فرزندان ایرانی در سراسر جهان رقم می‌زند. پیشنهاد می‌شود خانواده‌ها پیش از اقدام به مهاجرت، درباره سیستم آموزشی، تسهیلات اجتماعی و شرایط رشد کودکان در کشور مقصد به خوبی تحقیق کنند تا کمترین آسیب و بیشترین بهره‌برداری صورت گیرد.

هر کودکی داستان مهاجرتی مخصوص خود را دارد. مهم‌ترین نکته برای والدین ایرانی حفظ تعادل میان پذیرش فرهنگ جدید و نگه‌داشت ریشه‌های هویتی فرزندان‌شان است. کودکانی که همراه با حمایت عاطفی و آموزشی چندجانبه، مراحل مهاجرت را پشت سر می‌گذارند، در آینده هم انعطاف‌پذیرتر و هم موفق‌تر خواهند بود.

سوالات متداول

نرگس (مادر ۳۵ ساله، مهاجر به کانادا): سوال: فرزند من بعد از مهاجرت خیلی گوشه‌گیر و ساکت شده؛ باید چطور بهش کمک کنم؟

پاسخ: طبیعی است که بچه‌ها در ابتدای مهاجرت دچار اضطراب شوند. با او صحبت کنید، خاطرات خوب ایران را به یادش بیاورید و کمکش کنید در فعالیت‌های جمعی شرکت کند. اگر مشکل ادامه داشت، مشاور مدرسه یا متخصص را درگیر کنید.

 محمد (پدر ۴۰ ساله، مهاجر به آلمان): سوال: پسرم چند ماه است وارد مدرسه آلمانی شده اما هنوز زبان آلمانی را خوب بلد نیست و استرس زیادی دارد، باید چه کنم؟

پاسخ: لازم است صبور باشید. او را تشویق کنید بیشتر با همسالانش بازی و صحبت کند و در کلاس‌های زبان اضافی ثبت‌نامش کنید. معمولاً بچه‌ها تا یک سال اول خیلی سریع زبان دوم را یاد می‌گیرند.

الهام (دختر ۱۲ ساله، مهاجر به سوئد): سوال: دلم برای دوستام و خانواده‌ام در ایران خیلی تنگ شده، توی کلاس دوستان جدید پیدا نمی‌کنم.

پاسخ: این احساس کاملاً طبیعی است. برای دوست‌یابی تلاش کن، علاقه‌مندی‌ها و توانایی‌هایت را با هم‌کلاسی‌هایت به اشتراک بگذار و به گروه‌ها و باشگاه‌های مدرسه بپیوند. با خانواده‌ات درباره احساساتت حرف بزن و از تماس تصویری با دوستان قدیمی غافل نشو.

ملیحه (مادر ۳۸ ساله، مهاجر به استرالیا): سوال: نگرانم که فرزندم ارزش‌های ایرانی و زبان فارسی را از یاد ببرد؛ راه حل چیست؟

پاسخ: در خانه با او فارسی صحبت کنید، داستان‌ها و فیلم‌های ایرانی تماشا کنید و اگر ممکن است او را در کلاس‌های فارسی یا جمع‌های ایرانی ثبت‌نام کنید. حفظ ارتباط خانوادگی و فرهنگی بسیار کمک‌کننده است.

امیرحسام (پسر ۱۰ ساله، مهاجر به ترکیه): سوال: چرا باید مدرسه و زبان جدید رو یاد بگیرم؟ همه چیز فرق داره و سخت به نظر می‌رسه!

پاسخ: یاد گرفتن زبان و درس‌های جدید مثل قفل و کلیدی است که درهای دوستی و موفقیت را باز می‌کند. شاید در ابتدا سخت باشد، اما بعد از مدتی همه چیز راحت‌تر و حتی سرگرم‌کننده می‌شود.